Blog Eerste Hulp Bij Culturele Ontwikkeling

De voormalige De Sint Petruskerk in Vught haalde in april van dit jaar CNN. De kerk is herontwikkeld tot een centrum bestaande uit een museum, een bibliotheek, een podium en werk- en ontmoetingsplekken. Het is niet alleen een fotogeniek project dat vergelijkbare transformaties naar de kroon steekt (denk aan de boekhandels in de Broerenkerk van Zwolle en de Dominicanenkerk van Maastricht). Het is ook een actueel voorbeeld van een geslaagde herbestemming. Morgen (10 november) lanceert minister Van Engelshoven (OCW) een nationale aanpak van het probleem van de leegstaande kerken. Zij stelt 13,5 miljoen euro beschikbaar, onder meer voor het opstellen van lokale kerkenvisies.

De lokale visies moeten een integraal karakter hebben. Dit betekent dat alle kerken uit de gemeente betrokken dienen te worden en dat de visie in samenspraak met belanghebbende en geïnteresseerde partijen tot stand moet komen. De burgerlijke gemeenten wordt de gelegenheid geboden zo’n visie op te (laten) stellen; de rijksoverheid geeft daarvoor een aantrekkelijke subsidie. Daarnaast reserveert de minister geld voor ondersteuning van partijen die met een kerkenvisie aan het werk willen.

Lokaal draagvlak als sleutel voor succes

De Vughtse Sint Petruskerk is centraal gelegen en is daarmee beeld- en sfeerbepalend. Veel Vughtenaren hebben 'iets' met de kerk. Men is er gedoopt, getrouwd of familieleden zijn er begraven. De kerk stond sinds 2005 leeg, ondanks een toezegging van 2 miljoen euro subsidie voor de restauratie (van Rijk, provincie en gemeente). In 2011 waren het zeven inwoners die het Vughtse gevoel bij de kerk mobiliseerden en met een plan kwamen dat draagvlak had bij zowel de bevolking als lokale ondernemers. De gemeente was bereid om de bestemming van de kerk te wijzigen in maatschappelijke dienstverlening in combinatie met dienstverlening, detailhandel en horeca in vier commerciële ruimtes. De parochie was bereid een 50-jarige erfpachtovereenkomst af te sluiten tegen een relatief bescheiden afkoopsom. En zowel de bibliotheek als het museum waren bereid in de ontwikkeling mee te gaan. Toen alle bouwstenen gereed waren kon de herbestemming in gang worden gezet. In april 2018 werd het ontmoetingscentrum 'DePetrus' geopend, geheel en al gebaseerd op lokaal draagvlak en enthousiasme.

Kwaliteiten benutten

DePetrus is nu hét ontmoetingsplein van Vught. Het nieuwe ontwerp van de kerk is spectaculair. De belangrijkste ingreep was het toevoegen van een tussenvloer aan de kerk. Dit geeft de kerk de frisse uitstraling die past bij de nieuwe functies. Op en onder de vloer zijn kleinschalige glazen werkruimten geplaatst. Doordat de vloer voornamelijk in de zijbeuken is geplaatst, is ruimtelijke kwaliteit behouden gebleven. De vides die in de zijbeuken zijn ontstaan als gevolg van de verdiepingsvloer geven de bezoeker een mooi zicht geven op het interieur. Door de kerk slingert een museale route die de bezoekers langs exposities van het Vughts museum voert. Als men door de kerk loopt kruist men de bibliotheek, maar ook bijzondere plekken als een zithoek, werkplekken, een leescafé en een open podium. Alle boekenkasten zijn geplaatst op een railsysteem zodat het middenschip vrijgemaakt kan worden voor evenementen die enkele malen per jaar plaatsvinden. De ruimte in de kerk kan dus zeer flexibel worden gebruikt. Aan de buitenzijde van het gebouw zijn vier paviljoens toegevoegd. De tussenvloer loopt vloeiend door naar van binnen naar buiten en vormt het dak van de paviljoens: zo is er een fraaie verbinding tussen binnen en buiten. De paviljoens fungeren als kostendrager.

Het nut van een kerkenvisie

Met behulp van subsidie van de RCE kunnen binnenkort alle gemeenten in Nederland een kerkenvisie laten opstellen. Zo’n visie kan het startpunt zijn voor een ontwikkeling zoals in Vught. Met een breed gedragen kerkenvisie kan de gemeente anticiperen op het vrijkomen en leegstaan van kerken, door op wijk- of stadsniveau weloverwogen strategische keuzes te maken. Het is de bedoeling dat met een kerkenvisie op een integrale manier sloop en behoud tegen elkaar worden afgewogen en dat de behoefte aan nieuwe functies ermee wordt verkend.

Een kerkenvisie geeft antwoord op vragen als: welke kerken kunnen hun religieuze functie behouden, welke kerkgemeentes of parochies kunnen worden samengevoegd in één kerkgebouw, welke kerken kunnen of moeten worden gesloopt en waar is herbestemming mogelijk? Met een kerkenvisie in de hand staat een gemeente niet meer voor een voldongen feit als een religieus gebouw de deuren definitief sluit. Bovendien weet het kerkbestuur welke ontwikkelings-mogelijkheden er hun kerk aan de orde is. Die duidelijkheid is een belangrijke voorwaarde voor succesvolle herbestemming. Bovendien biedt de kerkenvisie een mogelijkheden om de herbestemming van een kerk te koppelen aan de herontwikkeling van de directe omgeving of zelfs van de hele wijk. Ook dat verhoogt de kansen op succes. Zo biedt een kerkenvisie het ‘hogere plan’ voor de herbestemming van individuele kerken. De gemeente kan een kerkenvisie vervolgens verankeren in een gemeentelijke structuurvisie en/of in het bestemmingsplan, conform de (nieuwe) Wet op de ruimtelijke ordening (Wro).

In de handreiking die de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed eerder opstelde voor het herbestemmen van vrijkomende kerkgebouwen (Een toekomst voor kerken, 2011) is een stappenplan opgenomen om tot een kerkenvisie te komen.